घृष्णेश्वर मंदिर : ज्योतिर्लिंग
घृष्णेश्वर मंदिर हे महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील वेरूळ येथे स्थित आहे. हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे आणि ते बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे. घृष्णेश्वर मंदिर हे हिंदूंसाठी एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. दरवर्षी लाखो भाविक येथे भगवान शिवाला दर्शनासाठी येतात. मंदिरात अनेक उत्सव साजरे केले जातात, ज्यात महाशिवरात्री आणि सोमवार हा सर्वात महत्वाचा दिवस आहे.
घृष्णेश्वर मंदिराचा इतिहास:
प्राचीन काळ:
- राष्ट्रकूट काळ (८ व्या शतक): घृष्णेश्वर मंदिराचा उल्लेख सर्वप्रथम राष्ट्रकूट राजा ध्रुव यांनी बांधलेल्या लेण्यांमध्ये आढळतो. या लेण्यांमध्ये भगवान शिवाला समर्पित मूर्ती आणि शिलालेख आहेत.
- चालुक्य काळ (१० व्या शतक): चालुक्य राजांनी मंदिराचा विस्तार केला आणि गर्भगृहाभोवती प्रदक्षिणा मार्ग बांधला. या काळात मंदिरावर अनेक सुंदर शिल्पे कोरली गेली.
- यादव काळ (१२ व्या शतक): यादव राजांनी मंदिरात अनेक भव्य बांधकाम केले, ज्यात सभामंडप, नृत्य मंडप आणि दीपस्तंभ यांचा समावेश आहे. या काळात मंदिराची भव्यता आणि कलात्मकता विकसित झाली.
मध्ययुगीन काळ:
- बहामनी काळ (१४ व्या शतक): बहामनी राजांनी मंदिरावर काही दुरुस्ती आणि जीर्णोद्धार कार्य केले.
- विजापूर सुलतानत (१६ व्या शतक): विजापूरच्या सुलतानांनी मंदिरावर काही निर्बंध लादले, परंतु तरीही हिंदूंना दर्शनासाठी आणि पूजेसाठी प्रवेश दिला.
- मराठा साम्राज्य (१७ व्या शतक): छत्रपती शिवाजी महाराजांनी घृष्णेश्वर मंदिराचा जीर्णोद्धार केला आणि मंदिराच्या परिसरात अनेक सुविधा विकसित केल्या.
आधुनिक काळ:
- ब्रिटिश राजवट (१९ व्या शतक): ब्रिटिशांनी मंदिराचे संरक्षण केले आणि त्याची देखभाल केली.
- स्वातंत्र्यानंतर (२० व्या शतक): भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, घृष्णेश्वर मंदिर हे हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र बनले. आज, हे मंदिर दरवर्षी लाखो भाविकांना आकर्षित करते.
मंदिराचे वैशिष्ट्ये:
- वास्तुकला: घृष्णेश्वर मंदिर हे दक्षिण भारतीय शैलीतील बांधलेले आहे. मंदिरात गर्भगृह, प्रदक्षिणा मार्ग, सभामंडप, नृत्य मंडप आणि दीपस्तंभ आहे.
- शिल्पे: मंदिरावर अनेक सुंदर शिल्पे कोरली गेली आहेत, ज्यात भगवान शिव, देवी पार्वती, विविध देवदेवता आणि पौराणिक कथांचे दृश्ये दर्शविली आहेत.
- ज्योतिर्लिंग: घृष्णेश्वर हे बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे, जे भगवान शिवाला समर्पित आहेत.
- धार्मिक महत्त्व: घृष्णेश्वर मंदिर हे हिंदूंसाठी एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. भगवान शिवाला प्रसन्न करण्यासाठी आणि पापांपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी भाविक येथे दर्शनासाठी येतात.
मंदिराशी संबंधित काही लोकप्रिय कथा:
- घृष्णेश्वर आणि मुक्ता: एका कथेनुसार, भगवान शिव आणि देवी पार्वती येथे मुक्ता नावाच्या राक्षसीच्या तावडीतून मुक्त होण्यासाठी आले होते.
- सोमनाथ आणि घृष्णेश्वर: आणखी एका कथेनुसार, भगवान सोमनाथ हे घृष्णेश्वर मंदिरात वास्तव्यास होते.
श्रीशैलम मल्लिकार्जुन मंदिराचा इतिहास :
घृष्णेश्वर मंदिराबद्दल कथा:
परिचय :
घृष्णेश्वर मंदिर हे महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील दौलताबाद शहरापासून १२ किलोमीटर अंतरावर असलेले भगवान शिवाला समर्पित प्राचीन मंदिर आहे. हे मंदिर १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक मानले जाते आणि त्यामुळे हिंदू धर्मात अत्यंत पवित्र मानले जाते.
कथा :
घृष्णेश्वर मंदिराबद्दल अनेक कथा प्रचलित आहेत. त्यापैकी सर्वात प्रसिद्ध कथा अशी आहे की,
- सुधर्मा आणि घुष्मा: देवगिरी पर्वतालगत प्रदेशात सुधर्मा नावाचा एक ब्राह्मण राहत होता. त्याची पत्नी घुष्मा ही भगवान शिवजीची परम भक्त होती. दररोज सकाळी ती १०० शिवलिंग बनवून त्यांची पूजा करत असे आणि नंतर त्यांना तालावात विसर्जित करत असे.
- राजा चंद्रसेन: एकदा, राजा चंद्रसेन नावाचा राजा शिकारीला गेला असताना त्याला घुष्मा भेटली. तिच्या सौंदर्याने आणि भक्तीने मोहित होऊन त्याने तिला लग्नाची प्रस्ताव दिला. घुष्माने लग्न मान्य केले परंतु एका अटीवर. ती म्हणाली की ती दररोज सकाळी शिवपूजा करेल आणि राजाने त्यात अडथळा आणू नये.
- शिवकोप: लग्नानंतर काही दिवसांनी राजा चंद्रसेनला घुष्माची शिवपूजा त्रासदायक वाटू लागली. एके दिवशी सकाळी ती पूजा करत असताना त्याने तिला रागाने थांबवले. रागाच्या भरात त्याने शिवलिंगावर लाथ मारली. यामुळे भगवान शिवजी क्रोधित झाले आणि त्यांनी राजा चंद्रसेनाला कुष्ठरोगाने ग्रासले.
- क्षमायाचना आणि मोक्ष: कुष्ठरोगामुळे त्रस्त होऊन राजा चंद्रसेनने घुष्मा आणि सुधर्म्याची क्षमा मागितली. त्यांनी त्याला भगवान शिवजींची समाधान करण्याचा मार्ग सांगितला. राजाने घुष्माच्या सल्ल्यानुसार भगवान शिवजींची क्षमा मागण्यासाठी आणि त्यांना प्रसन्न करण्यासाठी 1000 शिवलिंग बनवून त्यांची पूजा केली.
- ज्योतिर्लिंग: भगवान शिवजी राजा चंद्रसेन आणि घुष्माच्या भक्तीने प्रसन्न झाले आणि त्यांनी राजाला कुष्ठरोगापासून मुक्त केले. यानंतर त्यांनी त्या ठिकाणी ज्योतिर्लिंग प्रकट केले आणि तेथे मंदिर बांधण्याचा आदेश दिला.
महत्त्व :
घृष्णेश्वर मंदिर हे धार्मिक आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण आहे. हे मंदिर १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक असल्याने हिंदूंसाठी अत्यंत पवित्र मानले जाते. दरवर्षी लाखो भाविक या मंदिरात दर्शनासाठी येतात.
घृष्णेश्वर मंदिराचे वास्तुशास्त्रीय महत्त्व:
स्थान: घृष्णेश्वर मंदिर महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील वेरूळ येथे आहे. हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे आणि 12 ज्योतिर्लिंगांपैकी एक मानले जाते.
वास्तुशास्त्रीय वैशिष्ट्ये:
- दिशा: मंदिर पूर्व दिशेला मुख केलेले आहे, जे सूर्याच्या उदयाची दिशा आहे आणि सकारात्मक ऊर्जा आणि समृद्धीचे प्रतीक मानले जाते.
- प्रवेशद्वार: मंदिरात तीन प्रवेशद्वार आहेत, जे त्रिमूर्ती – ब्रह्मा, विष्णू आणि शिव यांचे प्रतिनिधित्व करतात. मुख्य प्रवेशद्वार पूर्वेला आहे, तर इतर दोन प्रवेशद्वार उत्तरेला आणि दक्षिणेला आहेत.
- गरभगृह: गर्भगृह हे मंदिरातील सर्वात पवित्र स्थान आहे आणि येथे भगवान शिवलिंग आहे. शिवलिंग पश्चिमेला वळलेले आहे, जे सूर्यास्ताची दिशा आहे आणि मृत्यू आणि परिवर्तनाचे प्रतीक मानले जाते.
- नंदी मंडप: मंदिराच्या समोर नंदी मंडप आहे, जिथे भगवान शिवाला वाहन मानले जाणारे विशाल नंदीची मूर्ती आहे. नंदी मंडप पूर्वेकडे वळलेले आहे.
- सभामंडप: नंदी मंडपाच्या पुढे सभामंडप आहे, जिथे भक्त पूजा करू शकतात आणि ध्यान करू शकतात. सभामंडप चौकोनी आहे, जे पृथ्वीचे प्रतीक आहे.
- प्रांगण: मंदिराच्या प्रांगणात अनेक लहान मंदिरे आणि मूर्ती आहेत. यात गणेश मंदिर, सूर्य मंदिर आणि चंडी मंदिर यांचा समावेश आहे.
वास्तुशास्त्रीय फायदे:
- घृष्णेश्वर मंदिराला भेट देणे शुभ मानले जाते आणि असे म्हटले जाते की ते भक्तांना समृद्धी, आरोग्य आणि सुख देते.
- मंदिरातील शांत आणि शांत वातावरण मन शांत करण्यास आणि तणाव कमी करण्यास मदत करते.
- मंदिरातील सकारात्मक ऊर्जा भक्तांना प्रेरित आणि उत्साही करू शकते.
घृष्णेश्वर पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर शिवालय तीर्थकुंड:
स्थान: घृष्णेश्वर पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर शिवालय तीर्थकुंड हे महाराष्ट्रातील वेरूळ येथे स्थित आहे. वेरूळ हे ठिकाणे आजच्या नावाने छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यात येते.
महत्त्व: हे स्थान दोन महत्वाच्या गोष्टींसाठी ओळखले जाते:
- घृष्णेश्वर मंदिर: हे अतिशय प्राचीन आणि पवित्र शिवालय आहे.
- पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांनी बांधलेले तीर्थकुंड: महाराष्ट्राच्या इतिहासातल्या आदरणीय राणी आणि धर्मप्रेमी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या अहिल्याबाई होळकर यांनी या ठिकाणी तीर्थकुंड बांधला होता.
इतिहास: घृष्णेश्वर मंदिराचा नेमका कधी बांधला गेला याची माहिती उपलब्ध नाही. मात्र, हे शिवालय खूप प्राचीन असल्याचे मानले जाते. या मंदिराचा उल्लेख शिवपुराणातही आढळतो.
मंदिराच्या बाजूला असलेले तीर्थकुंड हे मात्र अठराव्या शतकातील असावे असा अंदाज आहे. या तीर्थकुंडाचे बांधकाम पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांनी करवले होते. त्यांच्या कारकीर्दीत अनेक मंदिरे आणि धार्मिक स्थळांचे जीर्णोद्धार आणि नवीन बांधकाम झाले. त्याचाच एक भाग म्हणून हा तीर्थकुंड बांधला गेला असावा.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराचे नाव घृष्णेश्वर का ठेवले गेले?
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराचे नाव भगवान शिव यांच्या नावावरून ठेवण्यात आले आहे. “घृष्ण” हा शब्द संस्कृतमध्ये “रक्षक” किंवा “संरक्षक” असा अर्थ दर्शवतो.
मंदिराशी संबंधित अनेक कथा आहेत ज्या या नावाचा उल्लेख करतात:
- एक कथा अशी आहे की, भगवान विष्णू आपल्या पत्नी लक्ष्मीसोबत पृथ्वीवर भटकत होते तेव्हा त्यांना घृष्ण ऋषी नावाचे ऋषी भेटले. ऋषींनी विष्णू आणि लक्ष्मी यांना आपल्या आश्रमात निवास देण्याची ऑफर दिली. ऋषींच्या तपस्या आणि भक्तीने प्रसन्न होऊन भगवान शिव मंदिरात ज्योतिर्लिंग रूपात प्रकट झाले आणि ऋषींचे रक्षण केले. या घटनेनंतर, भगवान शिवाला “घृष्णेश्वर” असे नाव मिळाले.
- दुसरी कथा अशी आहे की, भगवान परशुराम यांनी आपल्या आईचे वध घेतल्याने त्यांना पाप लागले होते. पापापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी त्यांनी अनेक तीर्थक्षेत्रांना भेटी दिल्या आणि भगवान शिवाची पूजा केली. घृष्णेश्वर मंदिरात येथे त्यांना शांती मिळाली आणि त्यांचे पाप धुतले गेले. यामुळे, भगवान शिवाला “घृष्णेश्वर” असे नाव मिळाले.
- तिसरी कथा अशी आहे की, रावण नावाचा राक्षस भगवान शिवाचा भक्त होता. त्याने घृष्णेश्वर मंदिरात कठोर तपस्या केली आणि भगवान शिवांचे प्रसन्नता मिळविली. भगवान शिवांनी रावणाला अमरत्वाचा वरदान दिला. या घटनेनंतर, भगवान शिवाला “घृष्णेश्वर” असे नाव मिळाले.
या तिन्ही कथांमध्ये, भगवान शिव हे “रक्षक” आणि “संरक्षक” म्हणून दर्शविले आहेत. हेच कारण आहे की मंदिराला “घृष्णेश्वर” असे नाव देण्यात आले.
या व्यतिरिक्त, “घृष्ण” हा शब्द “आकर्षक” आणि “मनमोहक” असा अर्थ देखील दर्शवू शकतो. भगवान शिवाला त्यांच्या सौंदर्यासाठी आणि दिव्य स्वरूपासाठी देखील ओळखले जाते. म्हणून, “घृष्णेश्वर” हे नाव भगवान शिव यांच्या सौंदर्याचे आणि आकर्षणाचे प्रतिबिंब आहे.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराभोवतीची ऐतिहासिक ठिकाणे:
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर हे महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील दौलताबादजवळील एक प्राचीन आणि प्रसिद्ध मंदिर आहे. हे 12 ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे आणि भगवान शिवाला समर्पित आहे. मंदिर ८ व्या शतकात बांधले गेले आणि त्याची वास्तुकला चालुक्य शैलीची आहे. मंदिर परिसरात अनेक ऐतिहासिक ठिकाणे आहेत जी भेट देण्यासारखी आहेत.
मंदिराभोवतील काही प्रमुख ऐतिहासिक ठिकाणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- वेरूळ लेणी: वेरूळ लेणी ही बौद्ध, हिंदू आणि जैन लेण्यांचा एक समूह आहे जो युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ आहे. लेणी ७ व्या ते १३ व्या शतकांदरम्यान कोरली गेली आणि त्यात अनेक सुंदर शिल्पे आणि भित्तीचित्रे आहेत.
- अजिंठा लेणी: अजिंठा लेणी ही बौद्ध लेण्यांचा एक समूह आहे जो युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ आहे. लेणी २ व्या शतकापूर्वी बांधल्या गेल्या आणि त्यात अनेक सुंदर शिल्पे आणि भित्तीचित्रे आहेत.
- दौलताबाद किल्ला: दौलताबाद किल्लाहा एक प्राचीन किल्ला आहे जो अनेक राजवंशांनी राज्य केलेला आहे. किल्ला १४ व्या शतकात बांधला गेला आणि त्यात अनेक भव्य दरवाजे, बुरुज आणि इमारती आहेत.
- बीबी का मकबरा: बीबी का मकबरा ही एक सुंदर मुस्लिम समाधी आहे जी १७ व्या शतकात बांधली गेली होती. मकबरा त्याच्या नाजूक वास्तुकलेसाठी ओळखला जातो.
- पंचवटी: पंचवटी हे एक हिंदू तीर्थक्षेत्र आहे जे रामायणाशी संबंधित आहे. असे मानले जाते की भगवान राम, सीता आणि लक्ष्मण येथे १४ वर्षे वनवासात राहिले होते.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराला भेट देण्यासोबतच तुम्ही या ऐतिहासिक ठिकाणांनाही भेट देऊ शकता. या ठिकाणांना भेट देऊन तुम्हाला भारताच्या समृद्ध इतिहास आणि संस्कृतीबद्दल अधिक जाणून घेता येईल.
घृष्णेश्वर कसे पोहोचायचे?
स्थान:
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग हे महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यात, वेरूळ शहरापासून जवळपास ५ किलोमीटर अंतरावर आहे. हे ज्योतिर्लिंग भगवान शिवाला समर्पित आहे आणि १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक मानले जाते.
कसे पोहोचायचे:
- विमानाने :सर्वात जवळचे विमानतळ औरंगाबाद विमानतळ (AUR) आहे, जे घृष्णेश्वर मंदिरापासून ८० किलोमीटर अंतरावर आहे. विमानतळावरून तुम्ही टॅक्सी, बस किंवा भाड्याची गाडी घेऊन मंदिराला पोहोचू शकता.
- रेल्वेने: सर्वात जवळचे रेल्वे स्टेशन औरंगाबाद रेल्वे स्टेशन (AWR) आहे, जे घृष्णेश्वर मंदिरापासून ५० किलोमीटर अंतरावर आहे. रेल्वे स्टेशनवरून तुम्ही टॅक्सी, बस किंवा भाड्याची गाडी घेऊन मंदिराला पोहोचू शकता.
- बसने: औरंगाबाद आणि वेरूळ येथून घृष्णेश्वर मंदिराला जाण्यासाठी अनेक बसेस उपलब्ध आहेत. तुम्ही एसटी महामंडळाच्या बसेस किंवा खाजगी बसेस घेऊ शकता.
- खाजगी वाहनाने:जर तुम्ही स्वतःचे वाहन चालवत असाल तर तुम्ही राष्ट्रीय महामार्ग ४ आणि राष्ट्रीय महामार्ग ५४८ वरून घृष्णेश्वर मंदिराला पोहोचू शकता. मंदिरासाठी पुरेशी पार्किंग उपलब्ध आहे.
मंदिराची वेळ:
घृष्णेश्वर मंदिर सकाळी ५ ते दुपारी १ आणि दुपारी ३ ते रात्री ८:३० पर्यंत खुले असते.
प्रवेश शुल्क: घृष्णेश्वर मंदिरात प्रवेश मोफत आहे.
इतर माहिती:
- घृष्णेश्वर मंदिर हे एक सुंदर आणि शांत ठिकाण आहे.
- मंदिरात अनेक सुंदर नक्काशीदार शिल्पे आणि कलाकृती आहेत.
- मंदिरात दररोज अनेक भाविक दर्शनासाठी येतात.
- मंदिराच्या आसपास अनेक धर्मशाळा आणि हॉटेल्स उपलब्ध आहेत.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराबद्दल तथ्य:
स्थान: घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील दौलताबाद शहरापासून ३ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या वेरूळ येथे स्थित आहे.
इतिहास: हे मंदिर १२ व्या शतकात यादव राजांनी बांधले होते. मंदिराचा उल्लेख ‘अग्नि पुराण’ आणि ‘स्कंद पुराण’ मध्ये देखील आढळतो.
मंदिराची रचना:
- मंदिर हे दक्षिणमुखी आहे आणि भव्य शिखराने युक्त आहे.
- मंदिराच्या गर्भगृहात भगवान शिवलिंग आहे.
- मंदिराच्या बाहेरील बाजूस कलाकुसर केलेले स्तंभ आणि मूर्ती आहेत.
- मंदिरासमोर एक मोठा नंदी आहे.
महत्त्व:
- घृष्णेश्वर हे १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे.
- हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे.
- मंदिराला अनेक चमत्कारांशी जोडले जाते.
- दरवर्षी लाखो भाविक मंदिरात दर्शनासाठी येतात.
मंदिराशी संबंधित काही तथ्ये:
- मंदिराचा उल्लेख ‘अग्नि पुराण’ आणि ‘स्कंद पुराण’ मध्ये आढळतो.
- मंदिर हे दक्षिणमुखी आहे आणि भव्य शिखराने युक्त आहे.
- मंदिराच्या गर्भगृहात भगवान शिवलिंग आहे.
- मंदिराच्या बाहेरील बाजूस कलाकुसर केलेले स्तंभ आणि मूर्ती आहेत.
- मंदिरासमोर एक मोठा नंदी आहे.
- दरवर्षी लाखो भाविक मंदिरात दर्शनासाठी येतात.
- मंदिराला अनेक चमत्कारांशी जोडले जाते.
- मंदिराच्या परिसरात अनेक धर्मशाळा आणि भोजनालये आहेत.
- मंदिरात दर्शनासाठी सकाळी ८ ते सायंकाळी ६ पर्यंत वेळ खुली असते.
FAQ' s
Frequently Asked Questions
1.घृष्णेश्वर मंदिराचे वैशिष्ट्य काय आहे?
मंदिर लाल खडकांनी बांधलेले आहे, ज्यामध्ये पाच-स्तरीय शिखरे आहेत. हे मंदिर 240 फूट *185 भारतातील सर्वात लहान ज्योतिर्लिंग मंदिर आहे.
2.घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर कोठे आहे?
हे मंदिर वेरूळ नावाच्या गावात आहे, जे महाराष्ट्रातील औरंगाबादजवळील दौलताबादपासून 20 किमी अंतरावर आहे.
3.घृष्णेश्वर मंदिरात जाण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ कोणती?
जून ते ऑगस्ट हे महिने महाराष्ट्रात पावसाळा सुरू होतो. हवामान आल्हाददायक आहे, मंदिराला भेट देण्यासाठी हा एक आदर्श वेळ आहे.